چکیده :
بررسی تطبیقی مسائل حقوقی دریافتن راه های جدید وبهره گیری از دیدگاه وتجربیات متقابل نظام های مختلف حقوقی ارزش انکار ناپذیردارد.باوجود این به علت ورود اندیشه های حقوقی غیر اسلامی درحوزه ی حقوقی کشورهای اسلامی ضرورت بررسی تطبیقی مسایل فقهی باسایرنظام های مطرح به ویژه در قلمرومسایل اجتماعی به خوبی احساس می شود.
از جمله مسائلی که فقه کهن اسلامی وشیعی نسبت به آن سخن گفته وحقوق بین الملل نیزازکنارآن نگذشته است حقوق بیگانگان درکشور پذیرنده است واز جمله بیگانگانی که ممکن است مورد ظلم وستم قرارگرفته واز حقوق انسانی محروم بمانند پناهندگان هستندچراکه این خیل عظیم انسانی ازحمایت سیاسی دولت متبوع خود بی بهره ودردولت پذیرنده نیزبیگانه اند.
دراین نوشتار با اتخاذاز روش کتابخانه ای وابزارتحقیق فیش برداری ونیز استفاده از کتب و مقالات و اطلاعات پایگاه های
اینترنتی به جمع آوری اطلاعات مرتبط با موضوع پرداخته تادر جهت بیان مباحث گام برداشته شود
درباره حقوق پناهندگان کتب و مقالات بسیاری متنوعی به زبان لاتین به نگارش در آمده است. ادبیات موجود فارسی در این رشته نیز معتنابه می باشد. این کتب و مقالات عمدتا به جنبه بین المللی موضوع پرداخته اند و کمتر نگاه اسلامی به موضوع حقوق پناهندگان مدنظر بوده است.
لذاتلاش شده که به بررسی موضوع حقوق پناهندگان در اسلام و حقوق بین الملل پرداخته شودتا به صاحبنظران کمک کند تا در جریان توسعه و تدوین و تکمیل حقوق بین الملل پناهندگان با نظرداشت به مفاهیم عمیق و انسانی حقوق پناهندگان در شریعت اسلامی نقش مثبت تری به نفع جمعیت مسلمان پناهنده و البته سایر پناهندگان بازی کنند.
کلید واژگان
1- پناهنده 2- مستامن 3- امان 4- وضعیت حقوقی 5- قواعدحمایتی
مقدمه :
یکی از مسائل و مشکلاتی که جوامع بشری تقریبا از بدو تاسیس تا زمان فعلی همواره با آن مواجه بوده است مساله پناهندگی و حمایت بین المللی از افراد پناهنده است.
پناهندگی به عنوان یکی از ویژگی های حیات بین المللی عموما با یک مکان و یک محل جغرافیایی ملازم است و از جمله دلایلش ناآرامی و بحران های منطقه ای و جهانی است که تاکنون میلیون ها نفر را وادار به ترک دیار خود کرده است و از سوی دیگر شکاف فزاینده سطح توسعه اقتصادی و اجتماعی در میان کشورها و نقض اصول استانداردهای رفتار دولت ها با اجتماع تحت نظر خود از جمله دلایل ایجاد معضل پناهندگی است. به بیان دیگر وضعیت افراد پناهنده به صورتی بوده است که از یک طرف به دلیل خطراتی که متوجه جسم، جان و آزادی آنها بوده، مجبور به ترک وطن خود و پناه گرفتن در کشور دیگر شده و رسما با عملا حمایت دولت متبوع خود را از دست داده و از طرف دیگر بدلیل نامشخص بودن وضعیت خود در کشور پذیرنده محروم از حمایت مناسب و مقتضی دولت یا نهاد بین المللی دیگر بودند. شرایط زندگی اسفناک و مصائب و مشکلات فراوانی که این افراد با آن مواجه بوده اند، باعث گردید تا از همان زمان تاسیس جامعه ملل و با تلاش برخی نهادهای بشردوستانه، موضوع حمایت بین المللی از افراد پناهنده و پناهجو در دستور کار جامعه بین المللی و نهادهای بین الملی مرتبط با این قضیه از جمله جامعه ملل قرار گیرد، به گونه ای که در طول دوران فعالیت آن اقدامی را در این زمینه به عمل آورد.
با پایان یافتن جنگ جهانی دوم و تاسیس سازمان ملل متحد مساله جمعیت های پناهنده همچنان یکی از مشکلات مهم آن دوران به شمار می رفت؛ به طوری که مجمع عمومی سازمان ملل در اولین نشست عمومی خود در سال 1946 رسیدگی به مسائل و مشکلات جمعیت های آواره را در دستور کار خود قرار داده و طی قطعنامه ای که به همین منظور به تصویب رسانده کمیسیون حقوق بشر را مامور تهیه کنوانسیونی در زمینه همین افراد نمود. نتیجه این اقدامات منجر به تهیه و تصویب کنوانسیون 1951 ژنو در مورد وضعیت پناهندگان و تاسیس نهاد کمیساریای عالی ملل متحد در امور پناهندگان UNHCR[1] برای حمایت بین المللی از افراد مذکور گردید. تحولات پس از تدوین سند فوق در جهان، باعث پیدایش گروه های جدیدی از افراد آواره شد که علیرغم نیاز شدید به برخورداری از کمک ها و حمایت بین المللی به دلیل محدودیت هایی که در کنوانسیون 1951 و اساسنامه UNHCR وجود داشت.
نمی توانستند مشمول ترتیبات این اسناد قرارگیرند. این موضوع باعث گردید تا مجمع عمومی سازمان ملل متحد با صدور قطعنامه های مختلف دامنه اختیارات کمیساریای عالی را برای حمایت از این افراد و گروه های جدید گسترش دهد و با تهیه پروتکلی در سال 1967 برخی محدودیت های کنوانسیون 1951 را رفع نماید. علاوه بر این در برخی مناطق جهان مانند آفریقا و آمریکای لاتین، ترتیبات و تدابیر جدیدی متناسب با وضع خاص پناهندگان همان مناطق اتخاذ گردید.
پدیده پناهندگی از همان ابتداتاسیس حقوقی با مفاهیم حقوق بشری پیوند می خورد و در این راستا باید گفت که: «حقوق بشر» بعنوان مجموعه ای از حقوق سیاسی، مدنی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حقوقی هستند جهان شمول و متعلق به تمامی ابناء بشری. به عبارت دیگر حقوق بشر، حقوقی ذاتی و غیرقابل سلب هستند که تمامی انسان ها به دلیل انسان بودنشان، به گونه ای کاملا برابر و به دور از هرگونه تبعیض واجد آن هستند و در این رهگذر نوع قومیت، نژاد، رنگ، مذهب و عقیده قادر به ایجاد شکاف و اعمال محدودیت نبوده و تاثیری در تمتع از این حقوق بنیادین نخواهند داشت و به عبارتی این حق ها ریشه در قانون گذاری و یا اداره حکومت ندارند[2].
بنابراین حق پناهندگی نیز به عنوان یکی از حقوق مسلم بشری در اعلامیه های جهانی بیان کننده مفاهیم حقوق بشری، همچون اعلامیه 1948 احصاء گردیده است[3].
پدیده پناهندگی همان طور که درحقوق بین الملل دارای گستره وسیع تاریخی و تحولات حقوقی است در اسلام نیز پذیرفته شده است و دارای جایگاه ویژه و ممتازی است به گونه ای که از همان ابتدای تشکیل دولت اسلامی و حتی قبل از ظهور اسلام سنت پناهندگی و حمایت از پناهنده وجود داشته است و حتی از شکل مذهبی نیز برخوردار بوده است. قبایل عرب درعین آلودگی به شرک و بسیاری از انحرافات اجتماعی و اخلاقی واجد امتیازات مهمی بوده اند که از آن جمله، دفاع از پناهندگان بوده است. در جزیره العرب گذشته از اینکه افراد و بویژه روسای قبائل خود را موظف به دفاع از پناهندگان می دانستند، مناطق امنی نیز برای پناه گرفتن افرادی که به هر دلیلی مورد تعقیب بوده و قدرت دفاع از خود را نداشتند به رسمیت شناخته شده بود و مهمترین آنها سرزمین جرم بود که نه تنها مسجدالحرام، بلکه منطقه ای وسیع به مساحت چندصد کیلومتر مربع را در بر می گرفت.
وجود حرم امن الهی در سرزمین حجاز شاید از عواملی بوده که اعراب را به اهمیت و حسن احترام به پناهندگان مقیدتر می ساخته است و سنت احترام ویژه به حرم نه تنها بعد از ظهور اسلام کاهش نیافت بلکه از جانب مسلمانان و شخص پیامبر(ص) و جانشینان ایشان مورد تاکید بیشتری قرار گرفت.
پس از ظهور اسلام مفهوم پناهندگی همچنان حفظ گردید و در فقه اسلامی از پناهندگی به صورت استجاره و امان یا استجاره و تامین تعبیر می شود. استجاره و امان یا تامین همان پناهندگی خواستن و پناهندگی و امان دادن است. از نظر فقهای اسلامی مبنای پناهندگی در اسلام، آیه 6 سوره مبارکه توبه در قرآن کریم است. بر طبق نص صریح این آیه هر مسلمانی مجاز است به هر غیرمسلم و حتی کافر و در زمان جنگ، در سرزمین اسلام پناه دهد: «اگرکافری نزد شما پناه گزیند از او حمایت کنید، باشد که سخن حق را بشنود و او را ایمن سازید...» کسی که از این طریق به مسلمانان پناهنده می گردد «مستامن» نامیده می شود.
در حقوق اسلامی، مفهوم امان متضمن دو نکته اساسی است: اول این که حق اعطای پناهندگی مقدس است و نمی توان آن را از کسی دریغ داشت و دوم این که به هیچ عنوان نمی توان شخص را به کشور اصلی اش برگرداند[4]. براین اساس، اسلام جزو اولین نهادهایی بوده که اصل بازنگردان و عدم اخراج پناهندگانی را که مرتکب جرائم سیاسی شده اند پذیرفته است[5].
نکته اساسی راجع به مبحث پناهندگی و عبور اشخاص از قلمروی به قلمرو دیگر در حقوق بین الملل اسلامی مربوط به دوران معاصر است که آیا مرزبندی های داخلی جهان اسلام برای مسلمانان کشورهای گوناگون اسلامی احکام و آثاری را در پی دارد یا خیر؟ و به عبارت دیگر آیا مسلمانان ساکن در یکی از این کشورها می تواند به هرکدام از کشورهای اسلامی که می خواهد رفت و آمد کند و در هر نقطه آنها که بخواهد ساکن شود و به اموری مد نظر خود بپردازد؟
به نظر می رسد که مرزبندی های جدید تاثیری در اجرای احکام اولیه اسلام ندارد، زیرا کشورهای اسلامی اگرچه از لحاظ جغرافیایی دارای مرزها و قلمرو معینی می باشند لکن از لحاظ عقیدتی همچنان مشترک و واحد هستند و امروزه با استناد به اصل ضرورت می توان احکام ثانویه را که در واقع نشات گرفته از احکام اولیه است در روابط بین دول اسلامی مجری دانست و یا به رسمیت شناختن هریک از حکومت های فوق، زمینه را برای اتحاد آنان در عرصه بین المللی فراهم ساخت.
فهرست مطالب :
چکیده 1
مقدمه 2
ضرورت و هدف پژوهش 5
سوالات پژوهش 6
فرضیه های پژوهش 6
روش تحقیق 6
ساختار پژوهش 7
بخش اول: کلیات 8
فصل اول: تاریخچه پناهندگی 9
مبحث اول: سنت پناهندگی و حمایت از پناهنده در اسلام 9
گفتار اول: سنت پناهندگی در جزیره العرب 10
گفتار دوم: سنت پناهندگی در دوران پیامبر(ص) 11
گفتار سوم: سیره مسلمین بعد از رحلت پیامبر(ص) 12
مبحث دوم: سنت پناهندگی و حمایت از پناهنده در حقوق بین الملل 13
گفتار اول: پناهندگی و حمایت از پناهنده در دوران قبل از جامعه ملل 13
گفتار دوم: نهادهای حمایتی پناهندگان در دوران جامعه ملل 17
گفتار سوم: نهادهای حمایتی پناهندگان در دوران سازمان ملل متحد 21
فصل دوم: تعریف و تبیین مفهوم پناهنده 25
مبحث اول: مفهوم پناهندگی در اسلام 25
گفتار اول: تعریف و تبیین 26
گفتار دوم: عناصر اساسی پیدایش پناهندگی در اسلام 29
مبحث دوم: مفهوم پناهندگی درحقوق بین الملل 31
گفتار اول: مفهوم پناهنده و عناصر اساسی آن در کنوانسیون 1951 ژنو 33
گفتار دوم: مفهوم و تعریف پناهنده در سایر اسناد بین المللی 37
گفتار سوم: محدودیت های مصادیق پناهندگی 39
گفتار چهارم: تفاوت مفهوم پناهنده با آواره و پناهجو 41
بخش دوم: جایگاه پناهندگان در اسلام 43
فصل اول: بررسی ماهیت، شرایط و ادله مشروعیت پناهندگی 45
مبحث اول: ماهیت حقوقی پناهندگی 45
مبحث دوم: شرایط قرارداد پناهندگی 47
مبحث سوم: ادله مشروعیت پناهندگی 48
گفتار اول: قرآن 48
گفتار دوم: روایات 49
گفتار سوم: سیره پیامبر اکرم (ص) 51
گفتار چهارم: اجماع و نظر فقهاء مسلمانان 52
فصل دوم: بررسی عناصر تشکیل دهنده و انواع قرارداد پناهندگی 54
مبحث اول: عناصر تشکیل دهنده پناهندگی 54
گفتار اول: عناصر اصلی 54
گفتار دوم: عناصرفرعی 59
مبحث دوم: انواع قرارداد پناهندگی و امان 61
گفتار اول: به لحاظ موضوعی 61
گفتار دوم: به لحاظ زمانی 61
گفتار سوم: به لحاظ منشا 62
گفتار چهارم: به لحاظ حکم تکلیفی 62
گفتار پنجم: به لحاظ عرف و عادت 62
فصل سوم: وضعیت حقوقی پناهندگان 65
مبحث اول: حقوق و قواعد حمایتی پناهندگان 65
گفتار اول: حقوق عمومی 65
گفتار دوم: حقوق اقتصادی و اجتماعی 74
گفتار سوم: امنیت قضایی 78
مبحث دوم: معافیت ها و تکالیف پناهندگان 80
گفتار اول: معافیت ها 80
گفتار دوم: تکالیف 81
فصل چهارم: اثبات و خاتمه پناهندگی 85
مبحث اول: اثبات پناهندگی 85
مبحث دوم: خاتمه پناهندگی 86
گفتار اول: خاتمه پناهندگی همراه با تکلیف پناهنده به خروج 87
گفتار دوم: خاتمه پناهندگی بدون تکلیف پناهنده به خروج 88
گفتار سوم: آثار خاتمه پناهندگی 89
فصل پنجم: دارالاسلام نوین و روابط بین الملل جهان اسلام 90
مبحث اول: بررسی چگونگی تعدد کشورهای اسلامی 90
مبحث دوم: اتحاد و همگرایی کشورهای اسلامی 92
بخش سوم: جایگاه پناهندگان در حقوق بین الملل 101
فصل اول: وضعیت حقوقی پناهندگان در مجموعه مقررات بین الملل 102
مبحث اول: وضعیت حقوقی پناهندگان در اسناد جهانی 103
گفتار اول: کنوانسیون 1951 ژنو در مورد وضعیت پناهندگان و پروتکل 1967 103
گفتار دوم: «اساسنامه اداره کمیسریای عالی ملل متحد در امور پناهندگان 104
گفتار سوم: «اعلامیه پناهندگی سرزمینی 1967 105
گفتار چهارم: قطعنامه های مجمع عمومی سازمان ملل متحد 105
گفتار پنجم: مصوبات کمیته اجرایی کمیسریای عالی مل متحد برای پناهندگان 106
گفتار ششم: سایر اسناد جهانی مرتبط با پناهندگان 106
مبحث دوم: وضعیت حقوقی پناهندگان در اسناد منطقه ای 107
گفتار اول: آفریقا 108
گفتار دوم: اتحادیه اروپا 109
گفتار سوم: آمریکای لاتین 114
فصل دوم: حقوق و قواعد حمایتی پناهندگان 115
مبحث اول: مقررات بین المللی خاص پناهندگان 115
گفتار اول: قواعد حمایتی پناهندگان در کنوانسیون 1951 115
گفتار دوم: حمایتهای امدادی (UNHCR) 125
گفتار سوم: نارسایی های کنوانسیون 1951در حمایت از پناهندگان و راهکارهای اجرای موثر آن 132
مبحث دوم: سایر اسناد حقوق بشری 135
گفتار اول: اعلامیه جهانی حقوق بشر 135
گفتار دوم: میثاقین (میثاق حقوق مدنی و سیاسی). (میثاق حقوق اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی 136
گفتار سوم: اعلامیه حقوق بشر اسلامی 136
نتیجه گیری 138
منابع و مآخذ 142