) مسئولیت اجتماعی
2-2-1) مقدمه
به دلیل رشد و توسعه سازمان¬ها و افزایش نقش آنها در اجتماع، پیامدهای اجتماعی و فعالیت¬های سازمان و تأثیرات آنها بر ذینفعان مختلف اهمیت روزافزون یافته است؛ به گونه¬ای که عملکرد اخلاقی و اجتماعی سازمان¬ها بر عملکرد کلی آنها تأثیرات قابل توجهی دارد. در این میان سازمان¬ها برای تحقق اهداف و مأموریت¬های خود علاوه بر رعایت استانداردها و قواعد سازمانی و قانونی، نیاز به مجموعه¬ای از رهنمودهای اخلاقی و ارزشی دارند که آنها را در این امر یاری کرده، با ایجاد هماهنگی و ثبات رویه حرکت به سمت وضعیت مطلوب را تسهیل نماید. در واقع سازمانها علاوه بر انجام وظايف سنتي خود به انجام فعاليتهاي ديگري نيز مكلف شدهاند، كه هدف اين فعاليتها، پاسخگويي به انتظارات جامعه است به این مجموعه، مسئولیت اجتماعی گفته می شود که یاریگر آن سازمان ها در این مسیر می باشد (رحیمی و همکاران، 1391، 1).
2-2-2) مفهوم و تعریف مسئولیت اجتماعی
مفهوم مسئولیت اجتماعی در دهه اخیر به پارادایم غالب و مسلط درحوزه اداره سازمان ها تبدیل شده است، و این سازمان های بزرگ و پرآوازه جهانی مسئولیت در برابر اجتماع و محیط اجتماعی را جزئی از استراتژی شرکتی خود می¬بینند؛ و نیز گزارش¬دهی درباره رفتار اخلاقی، اجتماعی و زیست محیطی¬شان را آغاز کرده¬اند. به قول پارکینسون «سازمان ها تصمیمات خصوصی می¬گیرند که دارای نتایج همگانی هستند» (Barrett, 2009, 25). در خصوص ارائه تعریف واحد از مسئولیت اجتماعی بین اندیشمندان مدیریت اتفاق نظر وجود ندارد. گریفین و بارنی مسئولیت اجتماعی را چنین تعریف می-کنند: «مجموعه وظایف و تعهداتی است که سازمان بایستی در جهت حفظ، مراقبت و کمک به جامعه¬ای که در آن فعالیت می¬کند انجام دهد. در فیلیپین مسئولیت اجتماعی شرکت¬ها عبارت است از آنچه که مشاغل به جامعه پس می¬دهند. سرتو و گراف مسئولیت اجتماعی را تعهد و تکلیف مدیریت به انجام کارهایی که حافظ و ارتقا دهنده رفاه جامعه و علایق بنگاه باشد، می¬دانند (عظیمی و همکاران، 1385، 111). شورای جهانی اقتصاد برای توسعه پایدار (2005 ) مسئولیت اجتماعی را اینگونه تعریف نموده است: «استمرار تعهد بوسیله فعالیت اقتصادی جهت ارائه رفتار اخلاقی و مشارکت در توسعه اقتصادی، همزمان با بهبود کیفیت زندگی نیروی کار و خانواده¬هایشان در مقیاس محلی و جهانی است». ایزو (2002 ) بیان داشت که CSRرویکردی منعطف برای سازمان¬ها، جهت پاسخ¬گویی به موضوعات اقتصادی، اجتماعی و محیطی به شیوه¬ای که مردم، اجتماعات و جامعه منتفع شوند. پاپ ژان پل دوم (1991) دیدگاهش درباره هدف از فعالیت¬های اقتصادی را این¬گونه بیان کرده است: «سود یک قاعده منظم برای حیات اقتصادی است، اما تنها مورد نمی¬باشد بلکه دیگر فاکتورهای انسانی، اخلاقی و محیطی باید در نظر گرفته شوند، عواملی که در بلند مدت حداقل دارای اهمیت یکسان برای حیات اقتصادی باشند (Barrett, 2009, 24). کلیه تعاریف بر این موضوع تأکید دارند که سازمان هنگام تصمیم¬گیری باید تأثیر عملکرد خود را بر اجتماع در نظر داشته باشد و همواره خود را نسبت به اجتماع و محیط زیست، مسئول و پاسخ¬گو بداند. در حقیقت CSR بین موسسه و جامعه یک روی¬آوری سازش و توافق اجتماعی را عرضه می¬دارد، این روی آوری سازش و توافق اجتماعی، موازنه شدن انتظاراتی که به خاطر تأثیرات متقابل بین دو فرد یا بیشتر و یا سازمان¬ها بوجود می¬آید را فراهم می¬سازد. در زمانی که قدرت بازاری شرکت¬ها به صورت گسترده از تصویرشان نشأت می¬گیرد نیاز به شرکت¬هایی برای نشان دادن آگاهی از موضوعات اجتماعی، انسانی و زیست محیطی است. به طور کلیCSR شامل حسابرسی، ممیزی و گزارش¬دهی در خصوص مسائل اخلاقی، محیطی و اجتماعی است. می¬توان گفت که منظور از مسئولیت اجتماعی سازمان پیوستگی و اتحاد میان فعالیت-ها و ارزش¬های سازمان به گونه¬ای است که منافع کلیه ذینفعان و به طور کلی اجتماع و محیط زیست در سیاست و عملکرد سازمان منعکس گردد. به علاوه لئونارد و مک کام (2003) موضوعات خاص هدف مسئولیت اجتماعی را فهرست کرده¬اند: مسائل محیط کاری و استخدام، اعمال تجاری ناعادلانه، حکمرانی سازمانی، مسائل بازار و مشتری، مشاركت اجتماعی و توسعه اجتماعی. بنابراین مسئولیت اجتماعی شرکت¬ها به عنوان ایده¬آل¬ها و اعمال استفاده شده بوسیله شرکت¬ها جهت تسهیل روابط سودمند با ذینفعان، بهبود روابط اجتماعی و تقویت مزیت رقابتی دیده می¬شود. در واقع این اتفاق در حال وقوع است که اقتصاد وجود اجتماع و نیاز رو به رشد جامعه برای اعمال مسئولانه اخلاقی را تصدیق می¬کند (Valentine & Fleischman, 2008, 659). مسئولیت اجتماعی تنها زمانی می¬تواند وجود واقعی داشته باشد که همه گروه¬های ذینفع را در بگیرد، بوسیله تغییرات در قوانین شرکت¬ها تقویت شود، بوسیله بازارهای مالی پاداش داده شود، تعریف آن مرتبط با اهداف اجتماعی و زیست محیطی پایدار باشد، به کارگیری¬اش مورد نظارت و بررسی قرار گیرد، برای بررسی عموم باز باشد، مکانیزم¬های پاسخ¬گویی ایجاد شده باشند و در سراسر سازمان به صورت افقی و عمودی جا داده شوند (سیلاوی و همکاران، 1391، 214).
2-2-3) اخلاق
درک مفهوم اخلاق به طور کلی و در معنای خاص آن در کسب و کار، زیربنای ایجاد یک نظام اخلاقی در جامعه و به تبع آن در سازمان¬هاست. اخلاق یعنی رعایت ارزش¬های معنوی و ارزش¬هایی است که بر رفتار شخص حاکم است مبنی بر اینکه درست چیست و نادرست کدام است. اخلاق مفاهیمی مانند اعتماد، صداقت، درستی، وفای به عهد نسبت به دیگران، عدالت، مساوات، فضایل شهروندی و خدمت به جامعه را در بر می¬گیرد.
به علاوه برخی اخلاق را تمدن¬ساز می¬دانند (رحیمی و همکاران، 1391، 4). کوناک و جونز اخلاقیات را این¬گونه تعریف می¬کنند: « اخلاقیات به انصاف و راستی و درستی مربوط می¬گردند و تصمیم¬گیری در خصوص اینکه چه چیز خوب است و چه چیز بد و به فعالیت¬ها و قواعدی که رفتار پاسخ¬گویانه را بین افراد و گروه¬ها پی¬ریزی می¬کند». مسایل اخلاقی به علت پیامدهای گسترده، راه حل¬های گوناگون، نتایج مرکب، رویدادهای نامطمئن و برداشت¬های شخصی، پیچیده و فراگیرند. در ضمن بر اساس نسبیت اصول اخلاقی، بیشتر استانداردها و قواعد اخلاقی در یک فرهنگ نسبت به فرهنگ های دیگر و به تبع آن در سازمان¬ها و در زمان¬های مختلف باهم تفاوت دارند (Fray, 2007, 80).
2-2-4) نظریه های اخلاق
مفهوم مسئوليت اجتماعي را مي‌توان از بيشتر نظريه‌هاي اخلاق استنباط و استخراج كرد. دسته¬بندی هس هومر (1995) یکی از کامل¬ترین دسته¬بندی¬ها را از نظریه¬های اخلاقی ارائه می¬دهد:
1- قانون جاويدان (Eternal Law): اين ديدگاه كه به قانون طلايي نيز مشهور است بدين گونه خلاصه مي‌شود كه «با ديگران آن گونه رفتار كن كه دوست داري ديگران با تو رفتار كنند».
2- تئوري منفعت¬گرايي يا فرجام¬گرايي (Utilitarianism): اين ديدگاه منطبق با تعريف جرمي‌بنتام از اخلاق است و بر نتايج و فرضيات فردي متمركز است. بر اين اساس، اخلاقي بودن يك رفتار، براساس ميزان مطلوبيت آن بيان مي‌شود يعني وقتي منافع يك عمل براي جامعه بيشتر از ضررهاي آن باشد، آن عمل اخلاقي است.
3- وظيفه‌گرايي يا آغازگرايي (Deontological): آغازگرايي در برابر فرضية فرجام¬گرايي است. بر اين اساس كه توسط امانوئل كانت ارائه شد، هر عمل به نتيجة آن بستگي نداشته، به نيت شخص تصميم¬گيرنده بستگی دارد.
4- عدالت توزيعي (Distributive justice): در اين تئوري يك عمل در صورتي كه منجر بـه افزايش همكاري بين اعضاي جامعه شود، درست و عادلانه و مناسب (و بنابراين اخلاقي) است و عملي كه در جهت مخالف اين هدف عمل كند نادرست، ناعادلانه و نامناسب (و بنابراين غيراخلاقي). در اين ديدگاه، همكاري اجتماعي، اساس منافع اجتماعي و اقتصادي را می¬باشد و تلاش فردي كم اهميت و در مواردي ناديده گرفته مي‌شود.
5- آزادي فردي(Individual freedom) : بر اساس اين ديدگاه كه توسط رابرت نوزيك پيشنهاد شد، آزادي، نخستين نياز جامعه است. بنابراين هر عملي كه آزادي فردي را نقض كند، غيراخلاقي است؛ حتي اگر منافع و رفاه بيشتري براي ديگران ايجاد كند (هومر، 1382).
2-2-5) اخلاق کار
در سال¬های گذشته هیچ علاقه¬ای به بحث درباره اخلاقیات و جود نداشت رسوائی¬ها در شرکت¬هایی مانند ورلدکام، ازون، آدلفیا و . . . توجه بیشتری را به این بحث جلب نمود. اخلاقیات کار زیرمجموعه¬ای از اخلاقیات هستند و درباره ارتباط اقتصاد و اخلاقیات که تجزیه و تحلیل اخلاقی را در حوزه اقتصادی به کار می¬برد می¬باشد. اخلاقیات در کسب و کار زیربنای اساسی در کار می¬سازد که بهبود وضعیت کاری از طریق آن میسر می¬گردد. امروزه بحث اخلاقیات در کار یکی از جنبه¬های مهم فرهنگ سازمانی به شمار می¬آید، در ضمن در جهتی است که بخشی از استراتژی سازمان می-شود.
اخلاق کار به معنی شناخت درست از نادرست در محیط کار و آنگاه ترک نادرست و انجام درست است. در واقع اخلاق کار به این سؤال پاسخ می¬دهد که «من در درون شرکتم چگونه زندگی کنم». اهم دلایلی که باعث می¬شوند سازمان¬ها اخلاقیات را مورد تأکید قرار دهند عبارتند از: نقش اخلاقیات به عنوان بخشی از استراتژی سازمانی و مدیریت سازمان، تأثیر رعایت اخلاقیات در ایجاد یک تصویر مطلوب از سازمان، الزام قوانین و مقررات، نقش اخلاقیات به عنوان یک دانش ویژه برای کاهش ناراحتی¬های اجتماعی، نیاز سازمان¬ها به شناسایی هزینه¬ها و مخارج اجتماعی فعالیت¬ها، اثرات تبلیغاتی رعایت مسائل اخلاقی، تأثیر رعایت اصول اخلاقی روی عملکرد سازمان و قیمت سهام سازمان، مسئولیت قانونی مدیران و سازمان¬ها جهت رعایت اصول اخلاقی، استانداردها، تأثیر تعهد به مسائل اخلاقی روی کیفیت، فراگیر شدن بحث اخلاقیات و فشار ذینفعان مختلف (Valentine and Fleischman, 2008, 660).
استاینر بیان می¬دارد که رفتار اخلاقی مدیریت بر اثر پنج عامل اصلی شکل می¬گیرد: وضعیت و شرایط کسب و کار، وظیفه¬ای که باید انجام گیرد، گروه همکاران، سبک رهبری و تجربه گذشته. علاوه بر اینها محیط خارجی و برداشت جامعه از سازمان بسیار مهم و تأثیر گذار می¬باشد (ابرزی و یزدان شناس، 1386، 12). شرکت¬ها باید منتظر این اتفاق باشند که فعالیت¬ها و تولیدات¬شان بیشتر و بیشتر تابع رسیدگی اخلاقی قرار گیرند. در شرایط کنونی که شرکت¬ها به وسیله بازار و فشارهای رقابتی هدایت و بر اساس شاخص¬های اقتصادی مانند سود سنجیده می¬شوند، یک روش برای اطمینان از اینکه بازارها به شرکت¬هایی که اخلاقی رفتار می¬کنند پاداش می¬دهد، انجام تغییراتی است که بر اساس آن عملکرد شرکت ها نه تنها براساس عملکرد اقتصادی، بلکه بر اساس طیف گسترده¬ای از شاخص¬های محیطی و اجتماعی سنجیده شود.