مكانيزم ساختاري كه هر سازماني براي برانگيختن يا قدرداني از كاركنانش ايجاد مي‌نمايد ، سيستم پاداش (Reward System ) ناميده مي‌شود . در اين سيستم كه در اكثر سازمانهاي بزرگ امروزي وجود دارد ، عملكرد هر فرد مشخص گرديده و مورد ارزيابي دقيق قرار مي‌گيرد و سپس در صورت رشد و پيشرفت مورد تشويق و تقدير قرار مي‌گيرد . پاداشهاي عمده در بيشتر سازمانها ، جبران خدمات ، ترفيع ، ارتقاء ، مزايا ، پاداش مالي و يا گرفتن پست و مقام مي‌باشد كه هر يك از اين پاداشها ، مي‌تواند بر روي نگرشها ، رفتارها و انگيزه‌هاي افراد تأثير بگذارد . اصولاً اگر مدير بخواهد بر مبناي اصل انصاف و عدالت حركت كند ، نمي‌تواند به عملكرد همه كاركنان به طور يكسان بنگرد و تلاشها و كوششهاي برخي كاركنان مبدع و خلاق و احياناً سستيها و كم‌كاريهاي برخي ديگر را ناديده بگيرد .
خداوند متعال نيز در كتاب ارزشمند قران ، بارها به اين نكته اشاره فرموده است كه خوب و بد يكسان نيستند و بايد بين آنها تفاوت قائل شد . از جمله در آيات زير :
ـ بگو اي پيامبر ، آيا كور و بينا با هم مساويند ؟
ـ بگو اي محمد ، پليد و پاكيزه يكسان نيستند ؟
ـ اصحاب جهنم و اصحاب بهشت يكسان نيستند ؟
ـ خداوند مجاهدان را بر نشستگان برتري داده است .
ـ آيا تاريكيها و روشنايي را مساوي مي‌داني ؟
ـ آيا كساني كه مي‌دانند با كساني كه نمي‌دانند ، برابرند؟
چنانچه ملاحظه مي‌شود ، خداوند در اين آيات ،يك نوع مرز بندي بين افراد شايسته و افراد ناشايست ايجاد نموده است و آنان را از يكديگر متمايز ساخته است .
امام علي (ع) نيز اين نكته دقيق مديريتي و تربيتي را در دستورالعمل معروف خود به مالك اشتر گنجانده و مي‌فرمايد : « اي مالك ، هرگز نبايد نيكوكار و بدكار در نزد تو يكسان باشند كه همانا چنين حركتي ، نيكوكاران را در نيكي كردن ، بي رغبت و تبهكاران را به بدكاري وا مي‌دارد . بلكه با هر كدام از آنان ، متناسب با آنچه انجام داده‌اند ، برخورد نما »
از اين رهنمود ارزشمند امام ، چند نكته مهم مديريتي به دست مي‌آيد :
1- تشويق و تنبيه ، لازمه مديريت و زمامداري است .
2- تفاوت گذاشتن در مديريت اصل است اما تبعيض قائل شدن ممنوع .
3- ترك تشويق و تنبيه سبب بي رغبتي نيكوكاران(كاركنان كوشا و مُجِدّ) و جسور شدن بدكاران(كاركنان سست و كم كار)مي‌گردد .
4- در اثر ترك تنبيه و تشويق ، كاركنان به سستي و كاهلي گرايش مي‌يابند .
5- تشويق و تنبيه بايد متناسب با عمل انجام شده باشد .
در اين مورد ، حضرت در جاي ديگري مي‌فرمايند: « خطاكار را متناسب با جرمي كه انجام داده ، مجازات كن نه آن سان كه از حد بگذرد».
از سوي ديگر ، انسان فطرتاً طالب جلب توجه و احترام است و نياز به قدرشناسي از سوي ديگران دارد و اين اصل طلايي مديريت كه :
« هر رفتاري تشويق و پاداش به دنبال داشته باشد ، تثبيت مي‌گردد » نيز ناظر به همين ويژگي انسان است . لذا خداوند پيامبران را با سلاح تبشير و انذار برانگيخت و خود نيز در آيات متعددي در قران به توصيف نعمتهاي معنوي و مادي بهشت و مجازاتها و عذابهاي جهنم پرداخته است تا تشويقي باشد براي حركت انسانها به سوي نيكيها و اعمال صالح و پرهيز و دوري از بديها و زشتيها .
ائمه معصومين سلام ا… عليهم اجمعين نيز همواره در اداره جامعه از اين دو اصل مهم بهره برده‌اند و از سلاح تبشير و انذار به خوبي استفاده نموده‌اند كه نمونه بارز آن را مي‌توان در دستورات و فرامين امام علي (ع) به واليان و فرمانروايان بلاد اسلامي جستجو كرد .
امام علي (ع) به مالك توصيه مي‌كند : « با تشويق و قدرشناسي ، خود را با افراد درستكار مرتبط كن خدمات صادقانه آنها را به ربان بياور و صريحاً قدرداني نما ، زيرا تحسين و حق‌شناسي ، افراد شجاع را در نيكوكاري برمي‌انگيزد و افراد تنبل را به خواست خداوند به تحرك وا مي‌دارد ».
در جاي ديگر در همين نامه خطاب به مالك مي‌فرمايد : « و اگر يكي از كارگزارانت ، دست به خيانت آلود و گزارش بازرسان تو نيز آن را تأييد كرد ، بدان اكتفا كن و بي درنگ خيانتكار را كيفر ده و از كارش بازخواست كن ، سپس او را به خواري كشان و داغ خيانت بر پيشاني او زن وحلقه ننگ و بد نامي بر گردنش آويز».
چنانچه ملاحظه مي‌گردد ، امام همانگونه كه به تشويق كارگزاران و عوامل ساعي توجه و عنايت دارد به توبيخ و تنبيه عوامل خاطي و خائن نيز مُصّر است و آن را به شدت تأكيد مي‌كند .
روزي به امام خبر دادند كه شريح قاضي ، خانه‌اي به هشتاد دينار خريده است . امام به سرعت او را احضار نموده و خطاب به وي فرمود: « به من خبر دادند كه خانه‌اي به هشتاد دينار خريده‌اي سندي براي آن نوشته‌اي و گواهاني آن را امضاء كرده‌اند . اي شريح ، به زودي كسي به سراغت مي‌آيد كه به نوشته‌ات نگاه نمي‌كند و از گواهانت نمي‌پرسد تا تو را از آن خانه بيرون كرده و تنها به قبر بسپارد . اي شريح، انديشه كن كه آن خانه را با مال ديگران يا پول حرام نخريده باشي كه آن گاه خانه دنيا و آخرت را از دست داده‌اي.اما اگر هنگام خريد خانه ، نزد من آمده بودي ، براي تو سندي مي‌نوشتم كه ديگر براي خريد آن به درهمي يا بيشتر ، رغبت نمي‌كردي . آن سند را چنين مي‌نوشتم : اين خانه‌اي است كه بنده‌اي خوار آن را از مرده‌اي آماده كوچ خريده است ، خانه‌اي از سراي غرور كه در محله نابود شوندگان و كوچه هلاك شدگان قرار دارد ».
اصول و ضوابط تشويق و تنبيه از زبان امام علی ( ع )
1- تشويق و توبيخ بايد متناسب با عملكرد فرد باشد .
امام در اين باره مي‌فرمايد : « خطاكار را متناسب با جرمي كه انجام داده ، مجازات كن ».
2- در تشويق و توبيخ بايد اعتدال را رعايت كرد .
امام مي‌فرمايد : « زياده‌روي در ملامت و سرزنش ، آتش لجاجت را شعله‌ور مي‌كند ».
3- تشويق و توبيخ بايد به موقع انجام گيرد .
امام (ع) به محض رسيدن اخبار از سوي بازرسان خويش ، فرمان تشويق يا توبيخ را صادر مي‌نمود .
4- تشويق و توبيخ بايد هماهنگ با معيارهاي ارزشي و كاري باشد .
امام در اين باره مي‌فرمايد : « اگر كارمند تو نافرماني خدا را كرد ، او را تنبيه كن ولي اگر از شخص تو ( در امور شخصي و غير اداري ) نافرماني كرد ، او را ببخش ».
5- تشويق و توبيخ بايد عامل رشد و پيشرفت باشد نه وسيله انحطاط يا غرض‌ورزيهاي شخصي .
خداوند در قران خطاب به پيامبر اكرم (ص) مي‌فرمايد : « از اموال آنها صدقه دريافت كن تا بدينوسيله پاك شوند و زمينه رشد و پاكيزگي در آنها فراهم آيد و بر آنها درود فرست و دعا كن زيرا دعاي تو موجب آرامش خاطر آنهاست و خداوند شنوا و داناست ».
چنانچه ملاحظه مي‌گردد در اين آيه خداوند به پيامبرش دستور داده كه هر گاه مسلماني براي پرداخت زكات به تو مراجعه نمود ، تو بعد از دريافت زكات ، او را تشويق كن ( در حق او دعا كن ) زيرا اين تشويق تو مايه آرامش خاطر اوست .
برچسب ها:
اصل تشویق و تنبیه مقاله اصل تشویق و تنبیه تحقیق اصل تشویق و تنبیه اصل تشویق تشویق در مدیریت