جیوه تنها فلزی است که در دمای محیط بصورت مایع می باشد. این فلز را به مناسبت سیاره مرکور(عطارد) به نام مرکوری می خوانند.جیوه فلزی است دارای جلای نقره ای درخشان و تلالو متمایل به آبی،که هنگامیکه توسط عوامل احیا کننده احیا شود بصورت جیوه فلزی رسوب می کند.جیوه از عناصری است که در تولید لامپ، دماسنج، باطری، جواهرات و نیز در دندانپزشکی، تولید داروهای موضعی، صنایع سلولز و پلاستیک، لوازم آرایش و ترکیبات قارچ کش استفاده می شود.همچنين جيوه در واكسنهاي سه گانه (سرخك،سرخچه،اريون)نوزادان وكودكان وجود دارد. در اثر سوختن ذغال سنگ، سالانه در حدود 3هزار تن جیوه در اتمسفر اطراف زمین پراکنده می گردد.بعلاوه ،آلودگی منابع آب و مواد غذائی با فاضلابهای صنعتی نیز در ایجاد مسمومیت های انسانی دخالت دارد(12).همچنین در صنعت از جیوه غیر آلی به عنوان کاتالیزور در سنتز ترکیباتی از قبیل استالدئید و وینیل کلراید استفاده می شود(31)
ترکیبات آلی جیوه، مخصوصا مشتقات آلکیل، مانند دی فنیل مرکوری و هالوژنهای اتیل مرکوری و فسفاتها بسیار سمی هستند(4). مطالعات صورت گرفته بر روی سطوح جیوه در آبزیان حاکی از آن است که حدود 75% کل محتوای جیوه در این موجودات به صورت متیل مرکوری موجود می باشد (32).از این رو متیل مرکوری مهمترین شکل جیوه آلی از دیدگاه آلودگی و تماس با انسان می باشد(27).
1-2)مهمترین اشکال مختلف جیوه در محیط از دیدگاه سم شناسی
جیوه در طبیعت در سه فرم شیمیایی اصلی موجود می باشد:
الف) جیوه فلزی
ب) نمکهای معدنی جیوه شامل Hg+2 و Hg+
ج) ترکیبات آلی جیوه که از مهمترین آنها میتوان به متیل مرکوری (CH3Hg) و دی متیل مرکوری (CH3HgCH3) اشاره کرد(14).
1-3) توکسیکوکینتیک جیوه
1-3-1) جذب: جیوه فلزی بصورت بخارات جیوه غالبا بطور کامل از دستگاه تنفسی جذب می شود در حالیکه از طریق گوارشی سرعت جذب پایینی داشته و تقریبا بدون عوارض می باشد. بیشتر مسمومیت های شغلی ناشی از جیوه در نتیجه تماس با این فرم جیوه مي باشد.از سوی دیگر با توجه به جذب سریع اشکال آلی جیوه، عمده آلودگیهای محیطی ناشی از جیوه در نتیجه تماس با جیوه آلی میباشد(14و34).
1-3-2) دفع: جیوه پس از تجمع به تدریج از راه ادرار و در ظرف مدت چند ماه دفع می شود.مقایسه غلظت جیوه در هوا و در ادرار افرادی که با این جیوه فلزی سروکار دارند نشان داده است که نسبت U/A معادل عدد 3 می باشد. بنابراین از آنجاییکه هر فرد عادی تقریبا 5 متر مکعب هوا را در یک روز کار استنشاق می کند و 1200 تا 1500 سانتیمتر مکعب در 24 ساعت ادرار دفع می نماید از این رو میتوان نتیجه گرفت که نصف تا 4/3 مقدار جیوه جذب شده از راه کلیه هادفع می گردد(4).
1-4) مکانیسم سمیت جیوه
خصوصیات سمی متیل مرکوری از املاح جیوه بیشتر است .جیوه به عنوان یک سم فعال تیولی معرفی می شود که قادر است گروههای تیول (-SH ) را کمپلکس نماید.از آنجائیکه همه غشاءها در سلول پوشیده از گروههای تیول است، از این رو جیوه می تواند به همه غشاءها آسیب بزند.روزنه MPT که در غشاء خارجی میتوکندری وجود دارد، نیز پوشیده از گروههای تیول است. جیوه گروههای تیول را کمپلکس می کند، یونهای هیدروژن را برداشته و جای آنها می نشیند و با این عمل باعث باز شدن روزنه می شود،و سیتوکروم C خارج می شود،که نهایتا منجر به مرگ نکروتیک و یا مرگ اپپتوتیک می شود.از سوی دیگر متیل مرکوری با تیولهای غشاء میلین واکنش می دهد که این مساله سبب می شود سیستم ایمنی نورونها در مناطقی که با متیل مرکوری واکنش داده اند از بین برود.احساس ضعف عضلانی و مشکلات بینائی به همین دلیل می باشد(3).
1-5) بزرگنمائی جیوه در آبزیان
بررسیهای انجام شده بر روی روند فرایند های متابولیسم جیوه در ماهیان و موجودات دریایی حاکی از آنست که املاح جیوه موجود در کف دریا توسط میکروارگانیسمهای بی هوازی که در لجن ضخیم دریا زندگی می کنند جذب و متابولیزه می شوند.این میکروارگانیسمها یک مسیر متابولیکی به نام متیلاسیون دارند که هر ماده فلزی را که وارد سلولشان می شود متیله و در آب دفع می کنند. ماهیهای کف زی از این آب استفاده می کنند از این طریق به متیل مرکوری آلوده می شوند.این ماهیان کف زی بسته به جثه خود گاها توسط ماهیان بزرگتر میان زی و یا حتی سطح زی شکار شده و خورده می شوند و از طریق این چرخه غذائی متیل مرکوری با غلظت های به مراتب بالاتر در بدن ماهیانی که برای انسان مصرف غذائی داشته تجمع می یابد.تحقیقات بیشتر نشان داد که خود ماهیها نیز در سیستم متابولیسم خود مسیر متابولیسم دارند، هر چند که این مسیر، مسیر غالب متابولیسم آنها همانند میکرو ارگانیسمهای بی هوازی نیست (31و3 ).لذا با توجه به مطالب عنوان شده بدیهی است که بخش عمده ای از جیوه موجود در ماهی(75%)بصورت متیل مرکوری می باشد(32).
فهرست مطالب:
فصل اول / جیوه و تجمع آن در ماهیه
فصل دوم / منابع و سرانه مصرف ماهی در ایران
فصل سوم / روشهای اندازه گیری فلزات سنگین
فصل چهارم / مواد و دستگاهها
فصل پنجم / روش کار
فصل ششم / نتایج
فصل هفتم / بحث