چكيده:
آنچه در اين مجموعه گرد آمده است نتيجه بررسي دو اثر بزرگ سعدي – گلستان و بوستان –به تصحيح دكتر غلامحسين يوسفي است. هدف اصلي نگارنده بررسي خداشناسي سعدي با تكيه بر صفات باري تعالي بوده است.بخش اول شامل چكيده و پيش گفتار و مقدمه مي‌باشد.
در بخش دوم، زندگي شيخ اجل سعدي بيان گرديده و در معرفي اجمالي او، اعم از تاريخ تولد، محل رشد، سفرها و استادان ، آثار و در آخر تاريخ وفات از منابع معتبر استفاده شده است.
بخش سوم به تبيين ويژگي‌هاي سياسي، اجتماعي، ادبي دوران سعدي پرداخته است.
در بخش چهارم خاستگاه فكري او مورد بررسي قرار گرفته است تا از اين طريق ريشه‌هاي فكر و انديشة او و آبشخور باورهايش معلوم گردد. از اين رو به بررسي شباهت‌هاي سعدي با شهاب الدین ابوحفص سهروردي ،ابوالفرج بن جوزي، محمد و احمد غزالي همت گماشته شده است.
در بخش پنجم با طرح اين فرضيه كه سعدي عارف است يا سخنوري متشرع، با بيان مضامين عرفاني و بيانات شرعي او، به فرضيه مورد نظر پاسخ داده شده است و در اين حين با نگرش و تأمل در دو كتاب مشهور و معروف او «گلستان و بوستان» به آنچه تصديق تشرع و عرفان اوست اشاره و نتيجه گيري شده است.
بخش ششم اختصاص به اصلي پايان نامه يعني صفات و اسمای باري تعالي در دو اثر مذکور داشته و هر يك را به ترتيب الفبايي و به صورت مستقل با استناد به نوشتهها و سرودههاي شيخ آورده شده است.
در بخش هفتم صفتهايي را كه سعدي به ندرت از آنها استفاده كرده است به ترتيب الفبا یاد کرده است.
در بخش هشتم با بررسي اوصاف جمالي وجلالي به فرضيه های اصلي رساله پاسخ داده و نتيجه كلي پژوهش بازگو شده است.
پیش گفتار
این پژ وهش،دو اثر گران قدر گلستان و بوستان از خداوند گار سخن – شیخ اجل – سعدی شیرازی را مورد بررسی قرار داده و کوشیده است از خلال آن تصویر روشنی مشخصی از خدای سعدی ارائه دهد.
پیشینه تحقیق :
در باب ویژگی های فکری سعدی در حوزه معرفتی (Theology) تا کنون مقاله‌های پراکنده ای نگا شته شده است.
شادروان دکتر غلامحسین یوسفی در کتاب« دیداری با اهل قلم » و نیز مقدمه ای که بر دو کتاب گلستان و بوستان نگاشته اند وزنده یاد دکتر« عبدالحسین زرین کوب »در مجموعه «حدیث خوش سعدی » و دکتر«محمد علی اسلامی ندوشن » در کتاب « چهار سخنگوی وجدا ن ایرا نی/ اسلامی» و نیز شادروان «علی دشتی » در کتاب «قلمرو و سعدی» بیشترین نکات را در این مورد ابراز داشته اند : اما به نظر می رسد تا کنون پژوهش سازمان یافته ای که مبتنی بر صفات و اسمای الهی مندرج در بوستان و گلستان باشد صورت نگرفته است .
مساله تحقیق :
این رساله در پا سخ این پرسش ها تدوین شده است.
خدای سعدی با توجه با توجه به دو کتاب تعلیمی او گلستان و بوستان – چگونه خدایی ست ؟
بیشترین صفات یا صفتی که از دید سعدی بر ازنده و یا معرف اوست کدام / کدام هاست ؟
و آیا صفاتی که وی به عنوان صفات ممتاز با بیشترین بسامد در مورد پروردگار به کار می برد ،در مورد انسان ها نیز به کار رفته است ؟یعنی آیا سعدی آدمیان را نیز شایسته تخلق به همان صفات می‌داند یا خیر؟
روند پژوهش :
نگارنده این پژوهش ، با مطالعه و فیش برداری از دو اثر -گلستان و بوستان- از دیدگاه خداشناسی و بررسی چند اثر مهم در این زمینه،همت گماشته است.
مقدمه:
سعدي در تاريخ ادب فارسي شاعري بزرگ و نويسندهاي توانا واديبي فرزانه شناخته شده است. بیت های بلندی كه وي به صورت غزل، قصيده ، رباعي و ترجيع بند سروده از يك سو و دو كتاب مشهور او – بوستان و گلستان- از سوي ديگر دلیل آشکاری بر فسحت میدان ادب و ابداع در تعبیر، در آثار اوست.
بازنگري شعر و انديشههاي والاي سعدي در هر عصر و زمان و گلگشت در بوستان و گلستان وي كه، مشحون از عطر گلهاي فرهنگ اسلامي است، آدمي را به كمال انساني و معنوي رهنمون مي‌سازد.
آثار سعدي بازگوي تلاش او براي بيان معرفت خداست. در مجموعه او، همه پديدهها هدفمند است،تا انسان را از معرفت غریزی به معرفت ربانی فرصت عروج بخشد.
برگ درختان سبز پيش خداوند هوش هر ورقي دفتري ست معرفت كردگار
«كليات، ص 509»
«تسبيح كائنات، آمد و شد خورشيد و ماه و پويائي و كارگري و رسالت باد و ابر و باران، شكوه كوهساران و درياها، درختان، مرغان نغمه خوان، گياهان و ميوههاي الوان، مراحل تكوين جنين ، يادكرد صفات جلال و جمال الهي و ده ها موضوع ديگر، آرمان شعري سعدي را در شناخت خداوند تشكيل ميدهد.» ([1])
شيخ اجل، اشعار بلندی را در توحيد سروده است كه به صفات الهي چه جمالي و چه جلالي اشاره دارد و او را به داشتن علم و قدرت و لطف و كبريا ... توصيف ميكند و ذات پاكش را از هر شائبه ای منزه می شناسند.
وصف اين معاني در آثار گوناگون او بويژه بوستان هويداست. او علاوه بر دعوت انسانها به شناخت حق،آنها از تفكر در ذات الهي نهي ميكند:
نه هر جاي مركب توان تاختن كه جایی سپر بايد انداختن
«بوستان، ص 35»
او طي طريق، تفكر در آثار و آيات و آلاء حق ميداند نه تفكر بي‌حاصل در ذات اقدس الهي زيرا كه:
خاصان در اين ره فرس راندهاند به لااحصي از تگ فروماندهاند
«بوستان، ص 35»
او معتقد است اگر انسان در اين وادي بي‌كران، طالب فرس راندن است بايد آيينه دل را صيقل دهد و آنگاه كه عشق الهي در دل او تابيد با بال محبت در آسمان عشق به پرواز در آيد.
خواننده ارجمند در اين رساله علاوه بر آشنايي با سعدي و دوران او از جهت های مختلف به طرز تفکر و چگونگی عقاید او آگاهي مييابد.
با توجه به موضوع رساله- كه خداشناسي سعدي با تكيه بر صفات الهي ست- نگارنده صفات ذكر شده در گلستان و بوستان را استخراج كرده و با استناد به جمله ها و ابيات سعدي به توضيح آنها پرداخته است.
در ابتدا آيات در بردارنده هر صفت در ذيل همان صفت ذكر شده و بعد در صورت لزوم برخي صفتها را از لحاظ لغوي معني کرده است و سر انجام با آوردن نمونه های صفت مورد نظر از گلستان و بوستان،نظریه شیخ بیان شده است.
در انتها با بررسي اوصاف الهي، با توجه به بسامد بالاي صفات جمالي، نگارنده بر آن بوده است كه شيخ اجل بر رحمانيت حق بيش از قهاريت و جباريت او تکیه داشته و اين معرفت ناشي از حالت روحاني وي بوده كه ذات مطلق را نه به برهان بلكه به ذوق و وجدان درك كرده است.
از آنجا كه هر اثري ناگزير از عيب و نقص است، اينجانب نيز طبيعتاً كار خود را مبرّا از نقص و خطا نمي‌داند و اميدوار است ، كمبودها و نارساييهايي كه از ديد بنده پنهان بوده از راه تذكار استادان صاحب نظر جبران شود.
[1] - جليل تجليل، ذكر جميل سعدي. انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1366، صص 251-252.