آجر عمده ترین مصالح ساختمانی بود که استادان هنرمند با نقش آفرینیها و نوآوریها هر روز به دامنه کار خود در این زمینه وسعت دادند و شاید هم به رقابت نشستند تا سطوح بناها ، پیکره مناره ها و دیگر اماکن را چنان زیبا و محکم ساختند که آیندگان هم بتوانند در زمان خود از این همه زیبایی لذت ببرند و درسی بیاموزند . به طور کلی آجرسازی از زمانهای بسیار دور به طرق مختلف شکل گرفت و دامنه آن تا به امروز کشیده شده است .
خاک رس را به طرق مختلف پختند و به مجموع خاکهای پخته شده سفال گفتند ، آجر هم نوعی سفال شکل گرفته بود که بناها از آن استفاده شد . برای اینکه آجرها بتوانند روی هم بنشینند و در ردیفهای زیر و رو نگهدارنده یکدیگر باشند بهترین انتخاب ، قالب های مکعب شکل بود که در زمانهای مختلف در اندازه های کوچک و بزرگ به شکل خشت یا آجر پخته شده مورد استفاده قرار گرفت .
بدین منظور خاک رس را در قالبها فرم دادند و بعد از اینکه به کوره بردند و حرارت دادند به شکل آجر از کوره خارج کردند و تا وقتی از هم مجزا بود به نام آجر و چون در مجموعه ای قرار گرفت و جهت حرکت هر آجری را بر آجر دیگر _ توام با سلیقه استادکاران و هنرمندان زمان _ عوض کردند تا نقشی به وجود آید ، اسم آن عوض و همراه با نقش بیان شد ماننند آجرکاری نقش خفته و راسته یا مشابه آن .
آجر کاریهایی که در سراسر کشور انجام گرفته است و نشانه ای از هنر آجرکاری در زمان خود می باشد در بعضی اوقات با الهام گرفتن هنرمندان از کار یکدیگر و نوآفرینی در کار گذشته یا گذشتگان می توانست نقشی از زمان خود ارائه نماید . اگر با یک تیزبینی به آجر کاریهای دوره های مختلف نگاه کنیم می توانیم مقایسه ای بین آجرکاریهای مراغه ، برج شبلی در دماوند و گنبد قابوس و آجرکاریهای خرقان که بسیار متنوع است داشته باشیم ، بعضی از نقشها مشابه هستند وشاید بتوان گفت آجرکاریهایی که در دیر زمان انجام گرفته تنوع اجرکاری را بهتر نشان داده است .
پیشگفتار ........................................................................................................................................................٥
مقدمه ...........................................................................................................................................................8
تاریخچه آجر ....................................................................................................................................................9
کوره های آجرپزی ابتدایی.............................................................................................................9
فن آجر سازی ...........................................................................................................................11
ساختمان های اولیه....................................................................................................................11
آثار آجر در ایران قدیم.............................................................................................................. 14
آثار آجر بعد از پذیرش اسلام.....................................................................................................17
پیشینه آجر.................................................................................................................................................... 20
تعریف آجر...................................................................................................................................................... 22
اجزاء آجر .......................................................................................................................................................23
خاک آجر.............................................................................................................................. 23
کند گل............................................................................................................................. 24
بررسی خاک آجر جهت مطالعات آزمایشگاهی ساخت آجر.....................................................27
ساخت کوره در زمانهای گذشته........................................................................................................................ 29
کوره های معاصر.............................................................................................................................................31
کوره های چاه........................................................................................................................31
آجر چینی کوره ......................................................................................................................32
کوره های هوفمان یا تونلی.....................................................................................................34
پخت آجر در کوره های تونلی یا هوفمان................................................................................35
تهیه خاک و گل برای خشت مالی.................................................................................................................... 38
قالب گیری......................................................................................................................................................40
آجر سازی ماشینی........................................................................................................................................... 41
خشت سازی....................................................................................................................................................47
خط تولید کارخانه............................................................................................................................................50
آجر سازی در زمانهای گذشته............................................................................................................................56
واکوب کردن...................................................................................................................................................57
آجر پیش بر.................................................................................................................................................. 58
آجر مهری ......................................................................................................................................................58
انواع استفاده آجر در دیوارها...........................................................................................................................60
دیوار تیغه.............................................................................................................................60
پکافته..................................................................................................................................61
قوچ بند.................................................................................................................................61
دیوار صندوقه یا دیوار جداره...................................................................................................62
نعل درگاه.......................................................................................................................... 63
جهازه .................................................................................................................................65
کاربرد تزیینی آجر.............................................................................................................................................76
آجرتراشی...................................................................................................................................................... 77
نقوش آجر در زمینه های مختلف هندسی..........................................................................................................77
اجرای نمای آجری و مراحل کار ........................................................................................................................80
آجر : رنگ و بافت ...........................................................................................................................................82
آجر استاندار چه نوع آجری است..................................................................................................................... 84
شناسایی آجر مرغوب مرغوب......................................................................................................................... 85
آجر همراه قدیم معماران...............................................................................................................................86
نمونه هایی از ساخت و ساز با آجر در بناهای خارج از ایران(تصویر) ...................................................................88
منابع و مآخذ................................................................................................................................................. 90