1ـ2ـ تعريف موضوع
زبان ابزار بيان و انتقال مفاهيم و انديشه هاي افراد بشر است. هر چقدر اين ابزار، غني تر و منظم‌تر باشد، مفاهيم و انديشه ها صحيحتر و آسانتر منتقل مي‌شوند. زبان، اين پديدهٴ اجتماعي ِ بديهي و در عين حال پيچيده، همراه با ديگر تحولات جامعه دچار تغيير مي‌شود. در دنياي امروز با گسترش تكنولوژي و پيشرفت و تحول علوم مختلف، براي بيان و توصيف مفاهيم نياز به ساختن و پرداختن واژه ها بيش از پيش احساس مي‌شود. در چنين موقعيتي بهتر مي‌نمايد كه هر زباني به جاي وام گيري و جايگزيني واژه هاي بيگانه و تأثير پذيري از زبانهاي ديگر و در نتيجة آن فراموشي واژه هاي بومي، استعدادهاي دروني خود را بروز دهد و با به كارگيري علم ساختواژه ،از طبيعي ترين فرايندهاي ساخت و پرداخت واژه ها در زبان خود، يعني اشتقاق[6] (وندافزایی اشتقاقی )و تصريف[7](وندافزایی تصریفی) سود بجويد. مادهٴ اصلي اشتقاق و تصريف در اكثر زبانها ستاكهاي[8] فعلي اند كه با افزودن وندهاي مختلف به آنها
مي توان مقولات و مفاهيم جديدي ساخت. هر چقدر از تعداد ستاكهاي فعلي و وندهاي كمتري استفاده شود، از دو فرايند اشتقاق و تصريف سود كمتري مي‌توان برد. خوشبختانه در زبان فارسي از لحاظ تعداد افعال و وندها مشكلي نداريم اما از فرايند اشتقاق به خوبي استفاده نكرده ايم و فرايند تصريف نيز به خوبي معرفي نشده است. با اين حال براي حفظ و غناي زبان فارسي مي‌توان ساختار آن را در قالب قواعد و اصولي منظم تدوين نمود تا از آفتهاي مختلف دور نگه داشته شود.
اين پژوهش سعي دارد در چارچوب " نظرية حاكميت و مرجع گزيني "[9] و به طور اخص طبق نظرية "نحوايكس تيره"[10] ،وندهاي اشتقاقي[11] و تصريفي[12] و چگونگي افزودن آنها به ستاكهاي سادة فعلي در زبان فارسي نوشتاري و گفتاري معيار را بررسي نمايد.
1ـ3ـ ضرورت و سابقهٴ پژوهش
هر زباني براي بيان و توصيف مفاهيم، نيازمند واژه سازي[13] و واژه پردازي[14] است. اين مهم جز با شناخت صحيح و عميق فرايندهاي اشتقاق و تصريف كه از طریق وندافزايي صورت می گیرند، ميسر نمي‌گردد. اگرچه تا كنون به اين فرايند بسيار پرداخته اند، هنوز به طور اخص به تحليل انواع وند افزايي در خصوص ستاكهاي سادهٴ فعلي در گونه‌هاي گفتاري و نوشتاري زبان فارسي معيار، ويژگيها، محدوديتها و تغييرات حاصل از اين فرايند پرداخته نشده است. بررسي ستاكهاي فعلي و وندهاي مختلفي كه در وندافزايی به كار مي‌روند، ما را در رسيدن به الگوهاي مناسب واژه‌سازي، واژه پردازي و واژه گزيني ياري مي‌كند و بر استقلال و غناي زبان فارسي مي‌افزايد.
از جمله كساني كه به فرايند وندافزايي تحت عناوين اشتقاق، واژه سازي و تصريف پرداخته‌اند مي‌توان به افراد زير اشاره كرد: ليبر[15](1980)، ويليامز[16] (1981)، سلكرك[17]، بائر[18](1983)،اسپنسر[19](1991)، صادقي (72-1370)، كلباسي (1370)، كشاني (1371)، سامعي (1375)، اسحاقي(1375) و طباطبايي(1376).
1ـ4ـ هدفهاي پژوهش
در اين پژوهش با بررسي وندها و ستاكهاي سادهٴ فعلي كه در واژه سازي و واژه پردازي در دو گونهٴ نوشتاري و گفتاري زبان فارسي معيار به كار مي‌روند، اهداف زير دنبال مي‌شود:
1- معرفي وندها و ستاكهاي سادهٴ فعلي كه طی وندافزایی در زبان فارسي معيار از آنها استفاده مي‌شود.
2- بررسي ويژگيهاي انواع مختلف وند افزايي
3- تغييرات حاصل از انواع وند افزايي
4- تعيين محدوديتهاي انواع وند افزايي
5- بررسي تفاوتهاي دو گونهٴ زبان فارسي معيار در نتيجهٴ وندافزايي
1ـ5ـ پرسشهاي اصلي پژوهش
اين تحقيق با هدف رسيدن به پاسخهايي براي پرسشهاي زير دنبال مي‌شود:
1- زبان فارسي معيار از چه وندها و ستاكهاي سادهٴ فعلي در وندافزایی استفاده مي‌كند؟
2- ويژگيهاي انواع مختلف وندافزايي چيست؟
3- تغييرات حاصل از انواع وندافزايي چيست؟
4- وندافزايي تابع چه محدوديتهايي است؟
5- چه تفاوتهايي در نتيجهٴ وندافزايي درگونه هاي زبان فارسي معيار ديده مي‌شود؟
1ـ6ـ فرضيه ها
فرضيه‌هاي زير پاسخي است به پرسشهاي پژوهش :
1- در زبان فارسي معيار از پیشوندها[20] و پسوندهای[21] تصریفی و اشتقاقی خاص و ستاكهاي سادهٴ فعلي حال و گذشته در وندافزایی استفاده مي‌شود.
2- انواع مختلف وندافزايي داراي ويژگيهاي منحصر به فرد[22] آوايي[23]، معنايي[24]،ساختواژی[25] و نحوي[26] هستند.
3- در نتيجهٴ وندافزايي تغييرات آوايي، معنايي، ساختواژی و نحوي مختلفي ديده مي‌شود.
4- وندافزايي تابع برخي محدوديتهاي دستوري و غير دستوري است.
5- در نتیجهٴ وندافزایی تفاوتی در گونه های زبان فارسی معیار دیده نمی شود.
فهرست جدولها
4-1: صرف فعل کمکی "بود" در وجه اخباری و التزامی.................................................. 137
4-2: عنصر تصریفی مطابقت در زبان فارسی نوشتاری معیار........................................... 144
4-3: عنصر تصریفی مطابقت در زبان فارسی گفتاری معیار............................................. 145
4-4: وندهای تصریفی زبان فارسی معیار که به ستاکهای سادة فعلی می پیوندند..... 148
4-5: تلفیق انواع وند افزایی تصریفی و ستاکهای سادة فعلی در زبان فارسی معیار... 149
4-6: نشانداری معنایی در وندافزایی تصریفی....................................................................... 155
4-7: بسامد پیشوندهای فعلی.................................................................................................. 189
4-8: بسامد پسوندهای اشتقاقی ستاک حال........................................................................ 199
4-9: بسامد پسوندهای اشتقاقی ستاک گذشته................................................................... 200
4-10: تعداد وندهای اشتقاقی ستاکهای سادة فعلی.......................................................... 201
4-11: تعداد مشتقات وندهای اشتقاقی فعلی...................................................................... 201
4-12: تلفیق انواع وندافزایی اشتقاقی و ستاکهای سادة فعلی در زبان فارسی معیار.. 202
5-1: درصد کاربرد وندافزایی اشتقاقی و تصریفی در گونه های زبان فارسی معیار..... 234
فهرست نمودارها
1-1: طرح کلی نظریة حاکمیت و مرجع گزینی........................................................................ 9
1-2: الگوی سازه ای گروهها....................................................................................................... 11
1-3: جملة دارای فعل کمکی..................................................................................................... 14
1-4: جملة بدون فعل کمکی...................................................................................................... 14
1-5: جایگاه عناصر تصریفی فعل.............................................................................................. 16
1-6: جایگاه متمم ساز (1).......................................................................................................... 17
1-7: جایگاه متمم ساز (2).......................................................................................................... 18
1-8: نمودار جملة سادة انگلیسی طبق نظریة حاکمیت و مرجع گزینی.......................... 19
2-1: سطوح زبانی.......................................................................................................................... 25
2-2: تراوش ویژگی وند در زبان انگلیسی................................................................................ 30
3-1: انواع واژه در زبان فارسی.................................................................................................... 53
3-2: انواع تکواژ در زبان فارسی.................................................................................................. 56
3-3: انواع فعل در زبان فارسی.................................................................................................... 64
3-4: ریشة فعلی و عنصر تصریفی زمان.................................................................................... 67
4-1: وندافزایی در زبان فارسی معیار...................................................................................... 127
4-2: تراوش در زبان انگلیسی................................................................................................... 161
4-3: تراوش در زبان فارسی...................................................................................................... 162
4-4: ساخت موضوعی واژه........................................................................................................ 164
4-5: گروه فعلی........................................................................................................................... 165
4-6: ساختار درونی جملة سادة متعدی در زبان انگلیسی طبق آراء پولاک................. 167
فهرست نمودارها
عنوان صفحه
4-7: اتصال پسوندهای زمان و مطابقت................................................................................. 169
4-8: اتصال وندهای مطابقت، زمان و منفی ساز................................................................. 170
4-9: تراوش ویژگی پسوند اشتقاقی........................................................................................ 220
4-10:تراوش ویژگی پیشوند اشتقاقی.................................................................................... 220
4-11:تراوش ویژگی وند در پسوند افزایی چندگانة اشتقاقی .......................................... 221
4-12: تراوش ویژگی وند در واژة حامل پیشوند و پسوند اشتقاقی................................. 221
4-13: جایگاه وند و خواهر آن ................................................................................................ 222