چکیده:
وصیت از ریشه «وصی» و در لغت به معنای عهد، فرمان دادن وسفارش کردن می باشد.ودر صورت نبودن شخص متوفی به امور او پرداختن.
هر انسانی می تواند در طول زندگی خود بارها وصیت کند. این وصیت می تواند کتبی باشد یا شفاهی. نوشتن وصیت نامه هر چند از حیث حقوقی امری اختیاری به شمار می رود، ولی در شرع آن قدر بر این مطلب تاکید شده که به عنوان یک تکلیف دینی مهم تلقی می شود.
بنابراین به صرف جنبه حقوقی نمی توان کسی را وادار به نوشتن وصیت نامه کرد. تنظیم وصیت نامه بستگی به علایق دینی و حقوقی فرد دارد و اینکه مایل باشد برای امور شرعی، شخصی و مالی خود پس از فوت تعیین تکلیف کند.در بین مسلمانان نوشتن وصیت نامه امری معمول و متداول به شمار می رود به خصوص که این اعتقاد وجود دارد که نوشتن وصیت نامه ضمن انجام تکلیف و واجب شرعی، موجب طول عمر و ثواب دنیا و آخرت می شود و هر کس که وصیت نامه اش را می نویسد، در واقع خود را مهیا و آماده پیوستن به معبود می کند.
مقدمه
بحث وصیت و وصایت و مسایل پیرامون آن از دیرباز موضوع تحقیق و بررسی دانشمندان حقوق و فقهای اسلام بوده است.آنچه این موضوع را نزد ایشان مهم جلوه داده است، شاید این بوده باشد که انسان غیرمعتقد به اصول مذهب و ایدئولوژی دینی، به واسطه اینکه با فوت خویش، خود را فانی می داند و طومار حیات خود را در هم پیچیده می بیند، چندان توجهی به اوضاع پس از مرگ خود ندارد و برای وی مهم نیست که بعد از او اموالش چگونه خواهد شد و به چه مصارفی خواهد رسید.اما در جامعه ای که انسان ها معتقد به عقیده ای مذهبی و مؤمن به معاد پس از مرگ هستند، نقش زندگی پس از مرگ در نظر آنان مهم تر و خطیرتر از زندگی قبل از مرگ است.بنابراین در چنین جوامعی هر فرد در نظر آنان مهم تر و خطیرتر از زندگی قبل از مرگ است.بنابراین در چنین جوامعی هر فرد معتقد به زندگی اخروی درصدد اصلاح واداره امور خویش پس از مرگ می باشد؛زیرا وی خود را حتی پس از مرگ نیز مسؤول و متعهد در مقابل دستورات مذهبی که از جانب خداون به صورت وحی بر پیامبران نازل شده می داند.
یکی از مهم ترین راه هایی که در جوامع مذهبی جهت اداره امور پس از مرگ مرسوم و متداول بوده، نهاده«وصیت»است.سابقه این امر سودمند به زمان های بسیار قدیم برمی گردد، به حدی که می توان گفت در هر زمانی که انسان به زندگی پس از مرگ معتقد بوده این موضوع نیز با وی همراه بوده است.حتی می توان گام را فراتر گذاشته و گفت که در جوامع لامذهب مثل کشورهای کمونیستی نیز چنین حقوقی ای وجود دارد و در مجموعه های حقوقی آنان بخشی به مسأله وصیت اختصاص یافته است.در حقوق اسلام و امامیه نیز که دارای قواعد و مقررات حقوقی بسیار مستحکم و متینی است به امروصیت و فروع آن اهمیت شایانی داده شده است؛به صورتی که گزاف نیست ادعا شود که هر انسان مسلمان درباره این موضوع در زندگی خوش فکر می کند و به گونه ای به آن می پردازد و شاید کمتر فردی پیدا شود که بدون وصیت حتی شفاهی از دنیا برود.دلیل این اهمیت فوق العاده نیز تصریحاتی است که در قرآن کریم، اولین و اصیل ترین منبع حقوق اسلام و نیز در سنت رسول گرامی(ص)به امر وصیت اشاره شده است.
قرآن کریم در جای جای خود به وصیت اشاره نموده و اهمیت آن را یادآوری کرده است:
کتب علیکم اذا حضر احدکم الموت ان ترک خیرا الوصیة للوالدین والاقربین.
دستور داده شد که چون یکی از شما را مرگ فرا رسد اگر دارای متاع دنیاست برای پدر و مادر و خویشان وصیت کند.
فمن خاف من موص جنفا او اثما فاصلح بینهم فلا اثم علیه.
و هر کس که چنین پنداشته که از وصیت موصی به وارث او ستمی رفته و به اصلاح آن پردازد بر او گناهی نیست.
شهادة بینکم اذا حضر احدکم الموت حین الوصیة اثنان ذوا عدل منکم او آخر ان من غیرکم.
ای اهل ایمان چون یکی از شما را هنگام مرگ فرا رسید برای وصیت خود دو شاهد عادل را گواه گیرید از خود یا غیر خود.
یوصیکم اللّه فی فی اولادکم للذکر مثل حظ الانثیین...من بعد وصیة یوصی بما او دین.
سفارش خدا در حق فرزندان این است که پسران دو برابر دختران ارث می برند...و پس از انجام وصیتی که شده یا دینی.در سنت رسول اللّه(صل اللّه علیه و آله و سلم)نیز به مسأله وصیت توجه خاصی شده است؛چنانکه از آن حضرت منقول است:
الوصیة حق علی کل مسلم.
وصیت، حق هر فرد مسلمانی است.
المحروم من حرم الوصیة.
کسی که از وصیت محروم مانده.براستی که محروم است.
من مات علی وصیة مات علی سبیل و سنة.
کسی که با وصیت از دنیا برود بر اساس اسلام و سنت رسول فوت نموده است.
ماینبعی لامری مسلم ان یبیت لیل الا و وصیته تحت رأسه.
بر مرد مسلمان شایسته نیست که شب را صبح کند مگر اینکه وصیتش زیر سرش باشد.
در سیره ائمه شیعه(علیهم السلام)نیز به این مسأله مهم اسلامی توجه خاصی مبذول شده چنانکه وصیت مولا علی امیر المؤمنین(ع)به فرزند گرامی اش حضرت حسن مجتبی(س)از وصایای جاودانه تاریخ بشریت به شمار می رود و خطیر بودن امر وصیت و ایصاء را نشان می دهد.در حقوق اسلامی و نیز فقه امامیه به پیروی از قرآن کریم و سنت نبوی و ائمه اطهار(ع) بخش هایی از کتب حقوقی و فقهی به این موضوع اختصاص یافته است که از آن تحت عنوان«کتاب الوصایا»یاد می گردد و در آن به موضوع وصیت، چگونگی آن و فروع مختلفه پیرامون وصیت پرداخته می شود و منبع الهام و اقتباس مجموعه قوانین کشورهای اسلامی گردیده است.در قانون مدنی ما نیز که قسمت اعظم آن از فقه طایفه امامیه(حفظهم اللّه تعالی)اقتباس شده، از ماده 825 الی 860 به مبحث وصیت تخصیص یافته که این مواد تقریبا منطبق با نظر اکثریت فقهای امامی است، منتها چون موضوع وصیت تنها به روابط میان انسان و وارث این مبحث کمتر نگاش یافته است.با نگاهی اجمالی به فهرست کتب منتشره پیرامون شروح قانون مدنی، صحت این امر روشن می گردد.نگارنده که اهمیت موضوع وصیت و فروع آن را از دیرباز مورد توجه قرار داده و از طرفی با فقر منابع فارسی در این زمینه روبه رو بوده است تصمیم به بررسی این مبحث گرفت ولی چون موضوع، وصیت، فضایی وسیع را می طلبید، بخشی از آن را تحت عنوان «شرایط وصی»انتخاب نمود و چون معتقد به بررسی و تحقیق نظریات مختلف حقوق دانان اسلام در مسایل حقوقی بوده است به مصداق نبوی شریف«اختلاف علماء امتی رحمة»مناسب دید که این عنوان در برخورد علمی آرای فقهای مذاهب اسلامی مورد بررسی و جستجو قرار گیرد.و از طرفی دیگر آنچه مناسب ذکر است اینکه در بین اهل سنت معمولا در بررسی اقوال فقهای مذاهب اسلامی تحت عنوان«فقه مقارن»فقط «فقه تطبیقی»تنها به بررسی مذاهب چهارگانه اهل سنت پرداخته می شود و به علت عدم آگاهی از فقه امامیه کمتر به آن توجه شده و حتی در بین امامیه نیز کسانی که به بررسی مذاهب پنج گانه اسلامی پرداخته اند از برسی مذاهب دیگر موجود در جامعه حقوقی اسلام غافل مانده اند؛در حالی که فرقه های مهم دیگری همچون زیدیه و ظاهریه از عامه وجود دارند که هر چن به علت محدودیت جمعیتی و پیروان، رشد چندانی نداشته اد ولی مطالب سرشار و غنی از مباحث حقوقی در کتب آنان موج می زند و جا دارد که اینان نیز در کنار مذاهب خمسه اسلامی جایی داشته باشند.تحقیق نویسنده بر اساس آرای فقهای هفت مذهب اسلامی(امامیه، مالکیه، شافعیه، حنفیه، حنابله، زیدیه و ظاهریه)صورت گرفته است.آنچه که از اقوال این مذاهب در این تحقیق ذکر شده با مراجعه به منابع اصیل و دست اول آنان که در دسترس بوده صورت گرفته و سعی شده است که تا حد ممکن به نقل قول از دیگران اکتفا نگردد.شیوه تحقیق چنین است که در ابتدا چون هفت شرط به عنوان شرایط وصی در فقه از آن یاد شده این شروط بترتیب، مورد بررسی قرار گرفته و در ضمن بررسی هر شرط به مقایسه آرا و نقد آنها و نقاط ضعف و قوت هر یک پرداخته و در انتها نتیجه گیری شده است.
فهرست مطالب
چکیده ------------------------------------------------4
مقدمه--------------------------------------------------5
سوالات تحقیق--------------------------------------------------9
سوابق تحقیق-----------------------------------------------11
فصل اول: کلید واژه ها
وصیت ---------------------------------------------------13
اثر حقوقی وصیت نامه --------------------------------------13
ترکه چیست؟-------------------------------------14
ورثه چه کسانی هستند؟----------------------------------14
طبقات وراث----------------------------------------14
وصیت یا موصی کیست؟-----------------------------15
موصی له کیست؟---------------------------------------------16
موصی به کیست؟ ---------------------------------------------17
وصی --------------------------------------18
قیم کسیت؟---------------------------------------------------19
ناظر چه کسی هست؟ -------------------------------------------19
فصل دوم: وصیت از نظر قانون
وصیت از نظر قانونی به دو دسته تقسیم می شود -----------------------21
1) وصیت تملیکی -----------------------------------21
2) وصیت عهدی---------------------------------------------24
تفاوت بین وصیت تملیکی و وصیت عهدی ------------------------------28
فصل سوم: شرایط وصیت و انواع وصیت نامه
شرایط اساسی موصی ( وصیت کننده) ------------------------------------30
انواع وصیت نامه و مدارک لازم برای تهیه ثبت وصیت نامه ------------------------30
1) وصیت نامه رسمی-----------------------
2) وصیت نامه خود نوشت ---------------------------------30
3) وصیت نامه سری------------------------------------------30
عناصر وصیت تملیکی ---------------------------------------------32
1) قصد موصی ------------------------------------------------32
2) انشاء در قصد -----------------------------------------32
3) ملک -----------------------------------------------32
4) تعهد --------------------------------------------32
5) استیفاء حق پس از مدت --------------------------32
6) دخل و تصرف در ترکه--------------------------------------32
7) عدم پیدایش ولایت برای دیگران----------------------------32
وصیت عهدی -----------------------------------------------32
امور حسبی ماده: 277 و 278 و 279 و از ماده 281 الی 299 قوانین امور حسبی ---
آیین نامه راجع به ماده 299 ق. امور حسبی مصوب 1322 -----
مقایسه ماده 250 و 830 ق. مدنی --------------------------------34
سقط جنین در وصیت ------------------------------------------------34
وصیت بر ثلث ترکه نافذ است --------------------------------------------35
دعوی بطلان اجازه از طرف ورثه -----------------------------------
وصیت به ابراء --------------------------------------------------------36
تلف شدن موصی به -------------------------------------------------36
در حکم تلف موصی به -----------------------------------37
نوسان قیمت موصی به --------
موصی و اهلیت آن ----------------------------------------37
وصیت اتباع خارجی ----------------------------------------38
فصل چهارم: وصیت از دیدگاه کلیه مذاهب همراه با نقد و بررسیها
بحث اول: شرایط وصی ------------------------------------------41
1) بلوغ -------------------------------------------------41
الف) بلوغ طبیعی ---------------------------------------41
ب) بلوغ تقدیری ----------------------------------------42
2) عقل ------------------------------------------------44
الف) جنون مطبق--------------------------------------44
ب) جنون ادواری-------------------------------------44
3) عدالت ----------------------------------46
نظریات فقها و دلایل آنان بر لزوم و عدم شرط عدالت در وصی ----------------47
دلایل قائلان به عدم لزوم شرط عدالت در وصی ----------------------48
دلایل معتقدان به لزوم شرط عدالت در وصی -----------------------48
نقد و بررسی نظریات ذکر شده -----------------------------------49
الف) نقد و بررسی نظریات گروه اول ------------------------------49
ب) نقد و بررسی نظریات گروه دوم --------------------------50
بررسی دلیل اول -----------------------------------50
بررسی دلیل دوم ----------------------------------51
ج) نقد و بررسی نظریات قائلان به تفصیل --------------------------51
4) کفایت ----------------------------------------------------51
معنی لغوی و شرعی کفایت ---------------------------------------51
بررسی بیانات فقها پیرامون شرط مذکور------------------------52
5)بینایی -------------------------------------------------------------53
6) ذکوریت -------------------------------------------------53
الف) روایات وارده از ائمه اطهار و صحابه پیامبر (ص) ----------------54
ب) لزوم وجود شرایط لازمه هم در زمان وصیت و هم زمان قوت وصی --------55
ج) استمرار وجود شرایط لازم از لحظه انشای وصیت تا لحظه فوت موصی ----------56
بحث سوم: بررسی فروع پیرامون وصایت --------------------------------------57
1) موصی، دو شخص را به عنوان وصی تعیین نماید-----------------------------57
2) دو شخص مجتمعا در امر وصیت به عنوان وصی تعیین می نماید---------------57
3) موصی به در وصی به صورت مطلق وصیت می کند ------------------------58
بررسی و نقد آرایا یاد شده -----------------------58
نتیجه گیری ----------------------------------------60
منابع -----------------------------------------------------------61
برچسب ها:
کار تحقیق وصیت از دیدگاه کلیه مذاهب وصیت مذاهب